زیبایی که در نقش و طرح و رنگ فرش های ایرانی یافت می شود ، را می توان جزو والاترین هنر های این سرزمین دانست . این هنر همواره تجلی گر فرهنگ این سرزمین در شهر ها و روستا ها و عشایر می باشد . در هر کجای ایران با توجه به موقعیت جغرافیای آن منطقه با روش و شیوه ی خاص خود و همچنینین با توجه به کاربرد و ویژگی های آن سعی در خلق فرش های زیبا دارند و این زیبایی با نقش و رنگ های خاص پدیدار می گردد . این نقش ها و رنگ ها در هر کدام از مناطق دارای ویژگی خاص و بومی خود می باشد ، که این ویژگی ها باعث شناخت قالی ها از یکدیگر می شود . در ادامه میخواهیم به فرش ایرانی و انواع طرحهای آن بپردازیم که می توانید آن را به دقت مطالعه کنید و از اطلاعات آن بهره لازم را ببرید .
1- انواع طرحهای فرش ایرانی
انواع طرحهای قالی ایرانی به حدی می باشد که باعث محکم ترین و قوی ترین اعتبار هنر ایران گردیده است . ما در این جا نام انواع فرش ها را همراه با توضیحات اجمالی بیان می کنیم . به صورت کلی دسته بندی های مختلفی در قالی ایرانی برای نقش و طرح آن وجود دارد که ما در این مقاله به بیان تعدادی از آن ها خواهیم پرداخت . به طور کلی شرکت سهامی فرش ماشینی در ایران ، آن را به 19 دسته ی اصلی و تعداد بسیار زیادی دسته فرعی تقسیم نموده اند .
1-1- فرش طرح ابنیه اسلامی و آثار باستانی
این طرح ها الهام گرفته از کاشی کاری ها و ساختمان ها و شکل های هندسی شده است . به مرور زمان طراحان با دخل و تصرف در طرح اصلی باعث پدیدار شدن طرح های فرعی شدند و باعث افزایش انواع طرح فرش ماشینی . از معروف ترین این طرح می توان محرابی کوفی ، مقبره شیخ صفی ، مسجد کبود ، مسجد شیخ لطف الله ، مسجد شاه اصفهان ، طاق بستان ، سردر امام زاده محروق ، تخت جمشید و زیر خاکی را نام برد.
1-2- فرش طرح های شاه عباسی
تمامی طرح های شاه عباسی بر اساس گل شاه عباسی معروف در این طرح می باشد . این گل با تلفیق بندهای ختائی و در بعضی مواقع با اسلیمی و نقش های مختلف فرش ارائه می گردد . از انواع این طرح می توان به افشان شاه عباسی ، شاه عباسی شیخ صفی ، ترنج شاه عباسی ، شاه عباسی جانوری ، شاه عباسی درختی و غیره اشاره نمود .
1-3- فرش طرح اسلیمی
این طرح از شاخه های دورانی که در میان برگ ها قرار می گیرند تشکیل شده است . این طرح گل فرش انواع مختلفی دارد که معمولا در تعداد زیادی از قالب ها تکرار می شود اما در تعدادی از آن ها این طرح مسلط می باشد . از معروف ترین این طرح می توان اسلیمی دهن اژدر را نام برد . که در این نوع در انتهای هر شاخه دو بخش به صورت متقارن منشعب می شوند و فکین اژدها را نمایش می دهند و روی ساقه های آن جوانه‌هایی برای تزئین قرار داده شده است که نام این جوانه ها نیز اسلیم می باشد . نام این طرح شاید از کلمه اسلیم آمده باشد که به معنی جوانه است و یا ممکن است از لغت مصغر اسلامی باشد زیرا در هنر های اسلامی این طرح بسیار مورد استفاده قرار گرفته است . این طرح هم مانند طرح های دیگر به علت دخل و تصرف دارای طرح های فرعی می باشد که عبارتند از : اسلیمی شکسته ، اسلیمی لچک ترنج ، اسلیمی بندی و غیره .
1-4- فرش‌های طرح افشان
این طرح دارای نگاره ها و بند های پیوسته ای می باشد و به نظر می رسد هنگامی که نقاش شروع به کشیدن این طرح کرده است قلم خود را از روی کاغذ بر نداشته تا پایان آن و بین قسمت های مختلف آن یک ارتباط مداوم وجود دارد و همانطور که از نام این طرح پیداست تمام برگ و گل ها و بندهای آن در تمام فرش پراکنده می باشند . طراحی این قالی به گونه ای می باشد که هیچ کدام از برگ و گل های آن قرینه نمی باشند . این طرح دارای نقوش مختلفی از قبیل افشان حیوان دار ، افشان ختایی ، افشان دسته گلی ، افشان ترنجی و غیره می باشد .
1-5- فرش طرح بته‌ای
این طرح برگرفته از درخت سرو می باشد . در فرش ایران بته های به نام بته جقه شهرت یافته است که به شکل بته های سر کج می باشند این بوته ها در اندازه و اشکال مختلف در این طرح دیده می شوند . بته ترمه ، بته شاخ گوزن ، بته لچک ترنج ، هشت گل ، بته قلمکار اصفهان ، بته جقه ، بته خرقه ای ، بته شاخ گوزن ، بته کردستانی ، بته سنندج ، بته بادامی و غیره از انواع این طرح می باشند .
1-6- فرش طرح اقتباسی
بیشتر طرح های که در این گروه می باشند شباهت زیادی به فرش های که در مناطق مرزی کشورمان و کشور های همسایه و در بعضی موارد سایر کشور ها دارد و علت نام گذاری آن به این نام اقتباسی نیز همین می باشد معروفترین آن نیز کوبلنی و قفقازی می باشد .
1-7- فرش طرح بندی یا واگیره ای
این طرح این گونه می باشد که یک قطعه ی کوچک از آن درکل فرش هم از جهت عمودی و هم از جهت افقی تکرار می شود . به دلیل این که این قطعه ها زمانی که تکرار می شوند به هم می پیوندند بند بندی نامیده می شود . از نام های فرعی این طرح می توان به بندی دسته گلی ، بندی اسلیمی ، بندی خاتم شیرازی ، بندی پبچک ، بندی گوزن حیوان ، بندی شکسته ، بندی خوشه انگوری ، بندی کتیبه ای ، بندی مجلسی ، بندی مستوفی ، بندی بختیاری ، بندی مینا خانی یا ورامین ، بندی ملانصرالدینی ، بندی سرویاشاره نمود .
1-8- فرش طرح درختی
با وجود اینکه در تمامی طرح های فرش از شاخ و برگ استفاده شده است ولی در این طرح تلاش شده است که تشابه زیای با طبیعت داشته باشد . درختی گلدانی ، درختی جانوری ، درختی سروی ، درختی سبزی کار با آب نما و درختی ترنج دار از معروفترین های این طرح می باشند .
1-9- فرش طرح بخارا یا ترکمن
این طرح از نظر شکستگی خطوط و شکل هندسی در سطح طرح های مردم کوچ نشین و ایلی می باشد که بصورت ذهنی بافته می شوند و از روی نقشه نمی باشد .که شامل ترکمنی قاشقی ، ترکمنی قاب یمونی ، ترکمنی خورجینی ، ترکمنی شانه ای ، ترکمنی چهار قاب ، ترکمنی غزال ، ترکمنی آخال و ترکمنی چشم آهو می باشد .
1-10- فرش طرح شکارگاهی
این طرح از نمایش صحنه شکار و شکارگاه به وجود آمده است . به صورتی که در جاهای مختلفی از آن یک سوار کار با یک تیر و کمان در حال شکار آهو می باشد . از گروه های فرعی این طرح می توان به شکارگاه سراسری ، شکارگاه درختی ، شکارگاه لچک ترنج ، شکارگاه ترنج دار و شکارگاه قابی اشاره نمود .
1-11- فرش طرح خشتی
بوم فرش در این طرح به قاب یا قسمت های مختلف تقسیم شده است که در آن ها نظمی وجود ندارد و درون هر کدام از این قاب ها با برگ و گل های مختلف تزیین می شود . از انواع آن می توان به خشتی ستونی ، خشتی اسلیمی ، خشتی قرآنی اشاره نمود.
1-12- فرش طرح گل فرنگ
این طرح بر اساس گل های طبیعی طراحی می شود به ویژه از گل رز در این طرح استفاده شده با رنگ های روشن مانند سرخ و آبی و زرد . انواع طرح های آن عبارتند از گل فرنگ گل و بلبل ، افشان گل فرنگ ، گل فرنگ بیجار ، ترنج گل فرنگ و گل فرنگ دسته گلی و غیره .
1-13- فرش طرح گلدانی
در این طرح اغلب گلدان با اندازه های مختلف وجود دارد . که در بعضی از موارد یک گلدان پر از گل کل فرش را فرا میگیرد . و بعضی وقت ها تعدادی گلدان کوچک که بصورت متقارن می باشند در اطراف بوم و یا دنبال هم بوم را می گیرند . که انواع آن شامل گلدانی یک طرفه ، گلدانی ختائی ، گلدانی لچک ترنج ، گلدانی دو طرفه ، گلدانی تکراری ، گلدانی محرابی ، گلدانی سراسری و گلدانی گل و بلبل می باشد .
1-14- فرش طرح محرابی
طرح این فرش محراب می باشد . که همان مکانی می باشد که در مساجد و جود دارد و جایگاه نمازگزار یا امام جماعت می باشد . در این طرح محراب را به وسیله ی گلدان ، قندیل و در بعضی موارد درختچه ها ی کوچک تزئین می شود . و در دو طرف محرب ستون های بزرگی قرار دارند که سقف محراب را نشان می دهند . انواع آن عبارتند از محرابی درختی، محرابی قندیلی ، محرابی گلدانی .
1-15- فرش طرح ماهی درهم
این طرح از رایج ترین و قدیمی ترین فرش ها می باشد . این طرح که به صورت واگیره است و این واگیره در طول و عرض تکرار می شود . در آن یک حوض نیز وجود داراد که به شکل لوزی با چهار برگی که در اطراف آن ماهی قرار گرفته است می باشد . این طرح در جاهای مختلف ایران دارای نام های متفاوتی می باشد مانند ماهی فراهان ، ریز ماهی ، ماهی هراتی ، ماهی کردستان و ماهی زنبوری .
1-16- فرش طرح محرمات
به طرحی گفته می شود که قطع های از یک نقشه در طول فرش تکرار می شود و عرض آن در بوم به تعدادی ردیف تقسیم می شود و هر کدام از این ردیف ها دارای طرح و رنگ مشخصی می باشند که از ابتدا تا انتهای آن ادامه داده شده اند و به صورت راه راه می باشند . در بعضی از نقاط ایران این طرح را قلمدانی نام گذاری نموده اند . گروه های فرعی این طرح شامل بته با زمینه ی الوان ، قلمدانی سراسری و گل ریز با زمینه ی یک رنگ می باشد .
1-17- فرش طرح هندسی
این طرح شامل اشکال هندسی مختلف می باشد . خطوطی که در این طرح بکار رفته زاویه دار می باشند و به صورت قوسی و دورانی نمی باشد . از انواع آن می توان به هندسی جوشقانی ، هندسی بندی قابی ، هندسی خاتم شیرازی ، هندسی ترنجدار ، هندسی موزاییک ، هندسی محرمات ، هندسی خطائی ، هندسی لچک ترنج و هندسی کف ساده اشاره کرد .
1-18- فرش طرح تلفیقی
علاوه بر طرح هایی که گفته شد و هر کدام دارای نامی مشخص بودند و همچنین دارای تاریخچه ای بودند اما در طول زمان طرح های به وجود آمد که از تلفیق و ترکیب چند طرح با هم بودند . گروه های فرعی این طرح عبارت است از تلفیقی بندی ، تلفیقی قاب فابی ، تلفیقی لچک ترنج ، تلفیقی لچک ترنج سبزی کار کف ساده ، شاحه پیچ ترنجدار ، تلفیقی دور نما ، سلسله ای ترنج دار ، تلفیقی لچک ترنج کف ساده ، تلفیقی ترنجدار ،گلدانی بند سلیمی ، تلفیقی ترنجی کف ساده ، تلفیقی ترنجی دسته گل ، تلفیقی لچک ترنج و تلفیقی سبزی کار .
در پایان هر کدام از این طرح های که گفته شد هم در فرش ماشینی و هم در دستبافت وجود دارد که این خود بیانگر این می باشد که تفاوتی بین فرش دستباف و ماشینی نمی باشد . اما ما در این جا هم از طرح های ماشینی و هم از طرح های دستباف نام بردیم . ولی نمی توان این موضوع را نیز نادیده بگیریم که فرش های دستباف با آن نقشه ها و طرح های اصیل و همچنین استفاده از رنگ و الیاف طبیعی خود گنجینه ای است که در هیچ کجای دنیا پیدا نمی شود .
